TEİ MOTOR PROJELERİ

Tayfun Erdil adlı X kullanıcısı Kaan Program Takvimi için (GE-ABD üretimi F-110 motor, MM-Milli motor);
2024-2026 Testler(GE)
2027 Pilot Üretim(GE)
2028 İlk 20 adet teslimat(GE)
MM'in teslimi
2029-2031 Seri Üretim(GE),Testler(MM)
2032 Seri Üretim(MM) belirtiyor. Yani milli motor için 2029-2031 test dönemi olarak belirtilmiş. Seri üretim için 2032'yi işaret ediyor. İnşallah doğru olur.

GE mi yapıyor şimdi mm motorunu? Tam anlayamadım..

Kaan prototiplerinin, hangi motorla deneneceği veya teslim edileceği açıklanmış. 2032 Yılında Milli Motorla seri üretim Kaanlar teslim edilecek. Plan bu.

Anladım. Teşekkür sayın Merzifonlu ..

TEI Genel Müdürü Mahmut Faruk AKÞİT: Dünya'da ilk kez Katmanlı imalatta, dövülmüş malzemeden daha yüksek mukavemette türbin kanadı üretip çalıştırdık 1350 santigrat dereceye ulaşan sıcaklıklarda dahi görevini sorunsuz yerine getiren tek kristal türbin kanatları,Türk mühendislerinin tasarlayıp, geliştirdiği 1660 bg  TS1400 için Türkiye'nin ilk termal bariyer kaplama metotları kullanılarak üretildi. ChatGPT F119-da kullanılan tek kristal türbin kanatın yaklaşık 1150°C - 1200°C sıcaklıklara kadar dayanabildiğini ancak soğutma teknolojileri ve kaplamalar ile giriş sıcaklığı olan 1649°C'lik bir ortamda verimli çalışabildiğini söylüyor. Yani eğer TEİ-nin tek kristal türbin kanatları 1350°C dayanabiliyorsa soğutma teknolojisi çok iyi olmasa bile F119-un güç değerlerine rahatlıkla ulaşabilirmiyiz?

Aynen bu sorunun cevabını bende merak ettim sn.Yaşar ve sn.Merzifonlu bu durumu anlatır.

TEI Genel Müdürü Mahmut Faruk AKÞİT: Dünya'da ilk kez Katmanlı imalatta, dövülmüş malzemeden daha yüksek mukavemette türbin kanadı üretip çalıştırdık 1350 santigrat dereceye ulaşan sıcaklıklarda dahi görevini sorunsuz yerine getiren tek kristal türbin kanatları,Türk mühendislerinin tasarlayıp, geliştirdiği 1660 bg  TS1400 için Türkiye'nin ilk termal bariyer kaplama metotları kullanılarak üretildi. ChatGPT F119-da kullanılan tek kristal türbin kanatın yaklaşık 1150°C - 1200°C sıcaklıklara kadar dayanabildiğini ancak soğutma teknolojileri ve kaplamalar ile giriş sıcaklığı olan 1649°C'lik bir ortamda verimli çalışabildiğini söylüyor. Yani eğer TEİ-nin tek kristal türbin kanatları 1350°C dayanabiliyorsa soğutma teknolojisi çok iyi olmasa bile F119-un güç değerlerine rahatlıkla ulaşabilirmiyiz?

İki farklı türbin kanadı (LP ve HP) karışmış. 
------------------------------------------------------------------------------------------------

TEI Genel Müdürü Mahmut Faruk AKÞİT: Dünya'da ilk kez Katmanlı imalatta, dövülmüş malzemeden daha yüksek mukavemette türbin kanadı üretip çalıştırdık.

Burada bahsettiği türbin kanatları, yanma odasının önünde ve hava girişine yakın olan düşük başınçlı (LP) türbinler. Normalde bunlar titanyumdan dövme yöntemiyle üretilir. O da yetmez, başka başka işlemlerden de geçerler. Zahmetli bir süreç yani. Bizimkiler bunu 3D yazıcı ile ve tek seferde üretmişler. Muazzam bir iş!
------------------------------------------------------------------------------------------------

1350 santigrat dereceye ulaşan sıcaklıklarda dahi görevini sorunsuz yerine getiren tek kristal türbin kanatları, Türk mühendislerinin tasarlayıp, geliştirdiği 1660 bg  TS1400 için Türkiye'nin ilk termal bariyer kaplama metotları kullanılarak üretildi.

Buradaki türbin kanatlarıysa, yanma odasından çıkan çok sıcak gazı karşılayan, yüksek basınç (HP) kanatlarıdır. Önce nikel ve bazı nadir toprak elementleriyle bir süper alaşım üretilir. Sonra, bu alaşımın donması kontrol edilerek, yekpare kristal formunda katılaşması sağlanır. Ardından bu yekpare kristalden (tek kristal) kanada seramik kaplama yapılır. Bu süreç daha da zahmetlidir. Onu da tamamen yerli olarak ürettik.
------------------------------------------------------------------------------------------------

ChatGPT F119-da kullanılan tek kristal türbin kanatın yaklaşık 1150°C - 1200°C sıcaklıklara kadar dayanabildiğini ancak soğutma teknolojileri ve kaplamalar ile giriş sıcaklığı olan 1649°C'lik bir ortamda verimli çalışabildiğini söylüyor. Yani eğer TEİ-nin tek kristal türbin kanatları 1350°C dayanabiliyorsa soğutma teknolojisi çok iyi olmasa bile F119-un güç değerlerine rahatlıkla ulaşabilir miyiz?

Rahatlıkla ulaşamayız. Yok öyle bir dünya!

İri turbofan motorlarda tek sorun sıcaklık değildir. Örneğin F119 motorunda, HP türbin kanadına binen merkezcil kuvvet, TS-1400 ile kıyas edilemeyecek kadar büyüktür. Yani, tek kristal türbin kanadı, F119 ebadındaki motorlarda, TS-1400'dekinden çok daha fazla (çekme + bükülme) kuvvetine maruz kalır.

Bu yüzden kademe kademe ilerlemek gerekiyor. Önce TS-1400, sonra TF-6000 ve en son TF-35000... Görüldüğü gibi hiç de rahatlıkla ulaşılan bir hedef yok ortada.

Linkini vereceğim video, turbojet ve turbofan motorlarını ve bunların iç yapılarını kıyaslamalı olarak anlatan harika bir video. Öğrenmek isteyenlere şiddetle tavsiye ederim.

Bu yüzden kademe kademe ilerlemek gerekiyor. Önce TS-1400, sonra TF-6000 ve en son TF-35000... Görüldüğü gibi hiç de rahatlıkla ulaşılan bir hedef yok ortada.

Gözlerin yaşardı. Bu forumda böyle yorum okuyunca. Normalde 1 haftada TF-6000, 2 aya TF-35000 yapıyoruz.

TEI Genel Müdürü Mahmut Faruk AKÞİT: Dünya'da ilk kez Katmanlı imalatta, dövülmüş malzemeden daha yüksek mukavemette türbin kanadı üretip çalıştırdık 1350 santigrat dereceye ulaşan sıcaklıklarda dahi görevini sorunsuz yerine getiren tek kristal türbin kanatları,Türk mühendislerinin tasarlayıp, geliştirdiği 1660 bg  TS1400 için Türkiye'nin ilk termal bariyer kaplama metotları kullanılarak üretildi. ChatGPT F119-da kullanılan tek kristal türbin kanatın yaklaşık 1150°C - 1200°C sıcaklıklara kadar dayanabildiğini ancak soğutma teknolojileri ve kaplamalar ile giriş sıcaklığı olan 1649°C'lik bir ortamda verimli çalışabildiğini söylüyor. Yani eğer TEİ-nin tek kristal türbin kanatları 1350°C dayanabiliyorsa soğutma teknolojisi çok iyi olmasa bile F119-un güç değerlerine rahatlıkla ulaşabilirmiyiz?

Bu yazıyı yazarken; noktayı, virgülü ve parağraf başlıklarını unutup yazmış yazan arkadaş.
Sn Merzifonlu'nun da dediği gibi çorba olmuş bu yazı.
Öncelikle şunu bilelimki terminolojide bazen işi bilen kişiler dahi yanlış sözcükleri kullanabiliyorlar.

Esas olarak kompresör kanatlarıda bir çeşit türbindir. Bir şaft üzerindeki tambura monte edilmiş dönen kanatçıklardan oluşmuş mekanizmaya türbin denir

Ancak turbofan motorlarda 3 ana bölge vardır :
1. Kompresör Kademesi - Düşük basınç ve Yüksek basınç
2. Yanma odası
3. Türbin Kademesi - Yüksek basınç ve Düşük basınç

1. Kompresör kısmındaki:
Düşük basınç bölümü (LP), dışarıdaki havayı içeri alan ilk fanlardır. Genelde burada 2 adet fan kademesi vardır.
Yüksek basınç bölümünde (HP) ise, motoruna göre, 4,5,7,9 ya da daha fazla kademe fan olabilir. Bu kesim, havayı iyice sıkıştırıp, yakıtın enjekte edildiği yanma odasına verilmesini sağlar.

Kompresör bölümündeki kanatlarda titanyum kullanılır. Sn Akşit'in dövme titanyum yerine toz titanyumdan 3D katmanlı üretimle ürettiğini söylediği türbin kanatları bu kompresör bölümüne aittir.

3. Yanma odasında oluşan süper ısıdaki yanmış yakıt ve havadan oluşan gazlar, Yüksek basınç (HP) türbin kademesine geldiğinde, çok yüksek ısıya sahiptirler. Türbin kanatlarının bu ısıya dayanabilmesi için tek kristal süper alaşımlardan imal edilmesi gerekir. Ayrıca bu kanatların içerisine hava akımını sağlamak için soğutma kanalları açılır. Bu da yetmez; kanatların üstü seramik tabakayla kaplanır.

Düşük basınç (LP) türbin kanatlarına ulaştığında bu gazların ısı değerleri oldukça düşmüştür. Ama gene de çelik ve titanyum alaşımlarını etkileyecek seviyede olabilir. O bakımdan, bu kanatlarda da (DC- Directionally Solidified) yönlendirilmiş olarak katılaştırılmış kristal katmanlı süper alaşımlı malzemeler kullanılır. 
(F110 motorunun TIT değeri 1510 derece Celsius olsa da HP türbinden akan max gaz sıcaklığı 1396 derecedir. LP türbininden akan max gaz sıcaklığı ise 950 Celsius tur.) yani 1510 derecedeki hava HP türbinine girer ama LP türbinine vardığında maximum 1396 derecededir. LP türbininden çıktığındada en fazla 950 santigrat derecededir.

F119 motoru yapılıp seri üretimine geçildiği yıllarda 3ncü jenerasyon tek kristal bıçaklar mevcuttu. Büyük ihtimalle bu bıçaklar kullanılmıştır f119'un HP türbinlerinde. Sonra "friction welding blisk" teknolojisi kullanan bir motor f119.
(F110 motorlarının 2004 yılından sonra 4ncü nesil tek kristal kullandığını biliyoruz).

TS1400 motorunda kullanılan HP türbin kanat ebadıyla koca F119 ya da F110 motorunda kullanılan HP türbin kanat ebadı aynı değildir. Bu büyük motorlardaki kanatların yüksek sıcaklıkta dönerken maruz kaldıkları stres ve merkezkaç kuvvetleri bizim o küçük ts1400 motorundaki tek kristal kanadın maruz kaldğı stres ile karşılaştırılamaz.
Motor çapı büyüdükçe teknik problemleri de büyür. Bu problemleri çözmemiz çok zaman alacaktır. (Çiğnemeden lokmayı yutamazsınız. Hazmedemezsiniz sonra)

Sn Merzifonlu'nun söylediklerini dinleyin derim.

https://www.researchgate.net/publication/376666075_General_Electric_F110_Turbofan_Motor/fulltext/6582e6376f6e450f198b2378/General-Electric-F110-Turbofan-Motor.pdf?origin=publication_detail&_tp=eyJjb250ZXh0Ijp7ImZpcnN0UGFnZSI6Il9kaXJlY3QiLCJwYWdlIjoicHVibGljYXRpb25Eb3dubG9hZCIsInByZXZpb3VzUGFnZSI6InB1YmxpY2F0aW9uIn19

Þimdi benim merak ettiğim bir husus var, biz malum ambargolardan dolayı birçok şeyi kendimiz yapıyoruz , yapmaya çalışıyoruz. TF6000'in aksesuarları için ne kadar uğraştık ve zaman kaybettik sürecin içindekiler bilir. Benim sormak istediğim konu da hem yarı iletken teknolojisinde hem de havacılıkta hatta farklı farklı alanlarda kullanılan bu nadir elementler. Bu elementler hakkında bazı haberlerde gelmişti. Türkiye'de şurada çalışma var bulundu vs vs diye.

Benim merak ettiğim bu elementlerin işlenmesi, ham üründen endüstri kullanılacak hale gelmesi hakkında bir çalışmamız ve iştirakimiz var mı, ayrıca genel olarak bu elementlere hangi işlemler uygulanıyor. Ne gibi bir yatırım gerekiyor ?

Þimdi benim merak ettiğim bir husus var, biz malum ambargolardan dolayı birçok şeyi kendimiz yapıyoruz , yapmaya çalışıyoruz. TF6000'in aksesuarları için ne kadar uğraştık ve zaman kaybettik sürecin içindekiler bilir. Benim sormak istediğim konu da hem yarı iletken teknolojisinde hem de havacılıkta hatta farklı farklı alanlarda kullanılan bu nadir elementler. Bu elementler hakkında bazı haberlerde gelmişti. Türkiye'de şurada çalışma var bulundu vs vs diye.

Benim merak ettiğim bu elementlerin işlenmesi, ham üründen endüstri kullanılacak hale gelmesi hakkında bir çalışmamız ve iştirakimiz var mı, ayrıca genel olarak bu elementlere hangi işlemler uygulanıyor. Ne gibi bir yatırım gerekiyor ?

Türkiye, Eskişehirde 14 nadir toprak elementinin 10 kadarını içeren irice bir rezerv buldu. Uzun bir süre, yani iki yıl kadar Çin ile müzakere ettik. Çin, bu mineralleri ham olarak almak istedi, burada işleme tesisi kurmayı kabul etmedi.

Bunun üzerine, geçenlerde ABD'nin bu mineralleri Çin'den bağımsız olarak üretmek için kurduğu birliğe katıldık. İşleme tesisi kurmayı ve teknoloji aktarmayı kabul ettiklerini düşünüyorum.

Uygulanan kimyasal işlemleri bilmiyorum. Ama teknoloji içermekten ziyade, emek yoğun bir süreç olduğunu okumuştum. Çünkü toprakta eser miktarda olan bir şeyi durmaksızın ayıklamak lazım.

Þu konuda motorlar ile ilgili haberleri gördüğüm gün sanırım tarihimizin en büyük zıplaması olacak. Öyle yoğun duygularla bekliyoruz ki gözyaşlarımızı tutamayacağız herhalde. Neredeyse 6 ay oldu testlere başlanalı ama TF6000'den bir dedikodu bile gelmedi Umuyorum her şey yolunda gidiyordur. Bir dahaki ay SAHA'da güzel haberleri umarım alırız.