HÜRJET Jet Eğitim Uçağı Projesi

TAEC Uçak Motor Sanayi A.Þ ;  %51'i kale, %49'u Rolls Royce'a ait bir ortak girişim şirketi olarak kurulmuştur...


Kale Grubu ve İngiliz Rolls-Royce, Türkiye'de uçak motoru geliştirmek ve üretmek üzere ortak şirket kurdu. Yüzde 51'i Kale'ye ait olan şirket ilk motoru 2023'te uçurmayı hedefliyor. Motorun fikri mülkiyeti de Türkiye'de kalacak.... (09.05.2017)

Kaynak var mı?
Fikri mülkiyeti Türkiye'de kalabilir; ama RR kontrolünde olur. Motordan yeni motor üretmek ve geliştirmek için RR izni gerekir. Motor bilgisini RR izni olmadan 3üncü şahıslarla paylaşamazsınız.
Motoru serbestçe üretip istediğinize satarsınız. O kadar. RR'de motorun bilgisini diğer ülkelere veremez.

(Örneğin hangi konularda yeterliyiz, hangi konularda RR desteğine ihtiyacımız olabilir, RR olmazsa bu iş olmaz mı, Akşit Hoca nasıl kendinden ve TEİ'den bu kadar emin konuşuyor ve neye güveniyor, SSB neden TEİ'ye pek kulak vermiyor ve yabancı ortak arıyor vs. )

RR olmazsa iş uzar. O kadar. RR çok daha kısa sürede MMU motorunu istenilen değerlerde üretmemizi sağlayacak bir atlama taşıdır.
Akşit Hoca, tek kristal teknolojisinde son edinilen becerilere güvenerek ve de TEİ sayesinde tek parça blisk fan üretimi gibi ve eklemeli teknolojili üretim kabiliyetleri ile modern bir motor yapabileceğine inanmış birisi. Ancak tüm bu teknolojileri bir araya getirip bunların uyuşumunu sağladıktan öte bunların yardımcı parçalarını üretecek fason firmalarını yani tüm türbofan eko sistemini oluşturması gerekli ki seri üretime girebilsin. Bu da uzun bir süreç.
SSB bunu bildiği için başka alternatifleri de araştırıyor. Bize 2030 sonrası değil 2027 sonrası motor lazım. RR için geç bile kalındı. Bugün haydi bas düğmeye dense ; hazır tasarım üzerinden en erken 2027'de çalışan bir motor ortaya çıkar.

Sayın Yaşar ; şu anda TEİ bünyesinde TF6000 turbofan motor üretimi dışında ; MMU turbofan motoru için ön hazırlık çalışması , çizimi vb. bir çalışma var mı?
Sanki Akşit gizli gizli bir planlama , çalışma yapılıyor gibi ipuçları veriyor kamuoyuna...MMU prototip üretiminden tek kare resim-görüntü verilmemesi beni bu yönde de kuşkulandırıyor...

Sayın Yaşar ; şu anda TEİ bünyesinde TF6000 turbofan motor üretimi dışında ; MMU turbofan motoru için ön hazırlık çalışması , çizimi vb. bir çalışma var mı?
Sanki Akşit gizli gizli bir planlama , çalışma yapılıyor gibi ipuçları veriyor kamuoyuna...MMU prototip üretiminden tek kare resim-görüntü verilmemesi beni bu yönde de kuşkulandırıyor...

Dışarıya sızan bir şey yok.
Ancak, TRMotor ön tasarımını bitirmişti üzerinde çalışılan motorun. TEİ ve TR Motor artık aynı çatı altına alındığı için birlikte çalışma yapmaları normal. Bu minvalde TEİ, MMU motoru için zaten yol almış durumda. TF6000 motorunun imalatı başlamış ve 2023'ün ilk aylarında ateşlemesi yapılacak diye düşünülüyor. TF6000'den elde edilecek verilerle MMU motoru daha kolay geliştirilecektir.
Sizin düşündüğünüz gibi MMU motorunun fiziksel çalışmasının olduğuna hiç olanak vermiyorum. Bu tip motor çalışmalarında önce motor bilgisayar ortamında herşeyiyle hazır duruma getirilir. Ondan sonra ilk prototip üretilir. TF6000'in ilk ateşlemesinin yapılıp belli bazı iyileştirmeler yapılmadan fiziksel olarak MMU motorunun imalatı başlamaz. Zaten ilk prototip uçaklarda F110 motoru olacak. MMU özgün motorunun uçağa entegrasyonu en erken 2027'de olur.

Kritik eşik , biz turbofan motor yapabiliyoruz eşiği TF6000 olacak demek ki...Merakla bekliyoruz...

Hayret bir şey şimdi düşününce insan sinirleniyor. Yıl olmuş 21 yüzyıl biz bu işlere yeni başlıyoruz. 1970 de İTÜ den bir kaç profesör doçent filan görev verilse bir taş binaya yüz iyi adam konsa maaşları verilse şu jet motoru konusunda eksiğimiz imkanımız nedir bir yol haritası çıkartın yapılabilenleri deneyin yapamadıklarımızı belirleyelim bir çalışın edin bakalım ne olacak niye dememiş kimse. Ellerine mi yapışacaktı yüz binlerce bekçin postacın öğretmenin polisin subayın memuruna maaş veren devlet yüz tane mühendise akademisyene bir kar amacı beklemeden maaş vermeyi akıl edemedi mi. Jet yapmadın pervaneli uçak motoru yapsaydın onu yapmadın kamyon motoru yapsaydın. Osmanlı 1800 sonlarında bir buhar makinesi yapabilse şimdi Ege adaları batı trakya musul filan bizim olurdu o devrin tek makinesi buydu buhar makinesi ile gemiler trenler çelik fabrikaları konserve fabrikaları dikimhaneler silah fabrikaları tornalar frezeler filan çalıştırılıyordu. Bir devlet eksiğini görmeli onu yapmalı zaman harcamamalı. Þimdi chip mesela yumurta kapıya dayandı hala daha yapacağız. Yıl olmuş 21 yüzyıl biz daha chip fabrikası kurmadık hayret bir şey buhar makinesi ayıbı gibi buda.

Bizim motor konusundaki yeteneklerimiz ve eksikliklerimiz konusunda bilgisi olan varsa ve bizi aydınlatırsa sevinirim. Böylece birçok soru işareti kendiliğinden aydınlanmış olur (Örneğin hangi konularda yeterliyiz, hangi konularda RR desteğine ihtiyacımız olabilir, RR olmazsa bu iş olmaz mı, Akşit Hoca nasıl kendinden ve TEİ'den bu kadar emin konuşuyor ve neye güveniyor, SSB neden TEİ'ye pek kulak vermiyor ve yabancı ortak arıyor vs. )

Aslında bu sorularınızın tüm cevapları bu konu başlığının sayfalarında yatıyor.
Ancak özetlersek:
Bizim elimizde jet motoru yapabilecek kapasitede iki şirket var; birisi Kale öbürü TEİ
Kale tek başına küçük ebatlı füze motorlarını inşa edebilecek konuma gelmiş bir şirketimiz bugün itibariyle. Ayrıca Kale'nin Pratt&Whitney firması için motor parçaları üreten JV (ortak girişim) bir şirketi var.
TEİ ise ABD nin en büyük jet motor üreticisi GE ile ortak olarak kurulmuş ve F16'larımızın tamamına yakın motorlarının imalatını yarı montaj yarı kendi üretimi olarak lisans altında yapmış bir şirketimiz. T-129 helikopterlerinin Honeywell motorlarını lisans altında ve de Blackhawk helikopterlerinin türboşaft motorlarının en hassas kısımları da dahil lisans altı üretimini yapan bir şirketimiz. En son olarak ta TS-1400 türboşaft motorunu sıfırdan tasarlayıp imal etmiş bir fabrika.

Öncelikle şunu anlamak lazım.
Ben montajını yaptım. Ya da bir çok parçasını üretmeyi beceriyorum demek işi biliyorum olmuyor. Bir jet motorunu yapmakla diğer jet motorlarını da yapacağınızın garantisini elde edemiyorsunuz.
Motor çapı büyüdükçe iş zorlaşıyor. Teknolojinin daha hassas olması gerekiyor.
5 değişik jet motoru var:
1. Gaz türbinleri : gemilerde ve güç üreten santrallerde kullanılıyor
2. Türbo jet motor : Jet motorunun başlangıç noktası. Basınçlı havayla yanan yakıtı dışarı atarak itki yaratıyor. F4 fantomun motoru.
3. Türboşaft motor : Türbojet motorun miline bir şanzıman bağlayıp helikopterin pervanesini çevirdiğiniz motor.
4. Türboprop motor : Türbojet motorun milinin önüne pervane takıp pervaneli uçağı uçuran motor.
5. Türbofan motor : Türbojet motorun milinin önüne extra fan koyup hem içeri daha fazla hava basarak hem de bu havanın bir kısmını motorun kenarlarından geçirip dışarı atarak itki oluşturan motor. F16 motorları türbofan.

Kale küçük Türbojet motor yapıyor Som ve Atmaca füzesi gibi füzelerde kullanmamız için.
TEİ, Gökbey helikopterini uçuracak TS1400 motorunu yaptı.
TEİ , şimdi KE'yi uçuracak TF6000 türbofan motorunu yapıyor. Daha sonra da MMU'yu uçuracak motoru yapmaya soyunmuş durumda.
Kale ise Rolls Royce ile TAEC firmasını kurup MMU motorunu beraber üretme teklifi vermişti. Kale, eğer RR olmazsa böyle bir motoru üretemez.
TEİ üretebilecek yapıda ama zamana ihtiyacı var.
Sıfırdan yeni bir motor yapmaya kalktığınızda yıllar süren bir zamana ihtiyacınız var. Bizim gibi tecrübe fakiri ülkelerde bu zaman daha da uzayabiliyor.
Böyle bir motoru oluşturabilmek için her motorun kendi eko sistemini de oluşturmanız gerekiyor. Yoksa ne kadar becerikli olsanız da bu işi başarmanız mümkün değil.
Ukrayna'lı Motor Sich eski Sovyet teknolojisi ile 6000lbf itkiye kadar jet motorlarını rahatlıkla üretebiliyor. Teknolojik olarak TEİ'nin gerisinde. Ama ekosistemi hazır.

Sn. Yasar;

Zamanınızı ayırıp da verdiğiniz detaylı bilgiler için çok teşekkür ederim.

Verdiğiniz bilgilerden benim anladığım şu: motor işinde şu anda "sıfır" seviyesinde değiliz ve küçümsenmeyecek belli bir seviyeye gelmiş durumdayız. Ama tek başımıza motor üretmek için biraz erken ve zamana ihtiyacımız var. Ancak ne yazık ki bu zaman bizde yok ve acelemiz var. Oysa işi bilen tecrübeli birisi kolumuza girse, destek verse, dereyi daha çabuk atlayacağız gibi gözüküyor

Þahsi kanaatim şu: Motor için dış destek alınması kısa vadede avantaj gibi dursa da uzun vadede dezavantaja dönüşebilir. Eğer yerli motor hazır olana kadarki dönemi idare edebilirsek (ki bu geçiş döneminde sadece F-110'a güvenmeyip alternatifli motor bulursak iyi olur, zira önümüzde yaşanmış bir Altay faciası var) uzun vadeli düşünmek, motoru kendimizin yapması bizim için daha avantajlı olur.

Evet çok eleştiri alırız, "elalemin motoruyla uçuyorsunuz, hani yerli ve milliydi" diye çok dalga geçiliriz ama olsun. IP haklarından bence asla vaz geçmemeliyiz. IP haklarının başkasında olması demek, uzun dönemde hiçbir zaman o motorda geliştirme yapamamak demektir.

Oysaki biz ülke olarak MMU'yu ürettikten sonra fabrikayı kapatmak üzere yola çıkmadık. Yapacağımız tek uçak da MMU olmayacak. Nasıl Atak'dan sonra Atak-2 ve Gökbey geldiyse, MMU'dan sonra da belki 15-20 yıl içinde MMU F-22 gibi eskiyecek ve 6. nesil uçağa ihtiyaç duyacağız. İşte o gün yeni motor aramamalıyız yeni uçağa, bugün Atak-2 için aradığımız gibi. Çünkü biz artık havacılık sektöründe dışa bağımlılığı bitirmeye karar vermiş bir ülkeyiz.

O ilk motoru tamamladıktan sonra, gelişen teknolojiyle birlikte, illaki MMU'nun ihtiyaç duyacağı iyileştirmeler, yeni enerji ihtiyaçlarına binaen o motorda çok sayıda modifikasyona ihtiyacımız olabileceğini düşünüyorum. Örneğin ileride uçağın manevra kabiliyetini artırmak için hareketli nozullar (vektörlenmiş itiş) eklersek mutlaka motorda değişiklik yapmamız gerekecektir. İşte o gün, eğer IP hakları bizde olursa, RR'nin kapısında ricacı olarak beklemeyiz.

Özetle; motor geç olsun ama IP haklarıyla ve her şeyiyle tamamen bizim olsun ve İngiliz bu işe bulaşmasın 

Bizim motor konusundaki yeteneklerimiz ve eksikliklerimiz konusunda bilgisi olan varsa ve bizi aydınlatırsa sevinirim. Böylece birçok soru işareti kendiliğinden aydınlanmış olur (Örneğin hangi konularda yeterliyiz, hangi konularda RR desteğine ihtiyacımız olabilir, RR olmazsa bu iş olmaz mı, Akşit Hoca nasıl kendinden ve TEİ'den bu kadar emin konuşuyor ve neye güveniyor, SSB neden TEİ'ye pek kulak vermiyor ve yabancı ortak arıyor vs. )

Aslında bu sorularınızın tüm cevapları bu konu başlığının sayfalarında yatıyor.
Ancak özetlersek:
Bizim elimizde jet motoru yapabilecek kapasitede iki şirket var; birisi Kale öbürü TEİ
Kale tek başına küçük ebatlı füze motorlarını inşa edebilecek konuma gelmiş bir şirketimiz bugün itibariyle. Ayrıca Kale'nin Pratt&Whitney firması için motor parçaları üreten JV (ortak girişim) bir şirketi var.
TEİ ise ABD nin en büyük jet motor üreticisi GE ile ortak olarak kurulmuş ve F16'larımızın tamamına yakın motorlarının imalatını yarı montaj yarı kendi üretimi olarak lisans altında yapmış bir şirketimiz. T-129 helikopterlerinin Honeywell motorlarını lisans altında ve de Blackhawk helikopterlerinin türboşaft motorlarının en hassas kısımları da dahil lisans altı üretimini yapan bir şirketimiz. En son olarak ta TS-1400 türboşaft motorunu sıfırdan tasarlayıp imal etmiş bir fabrika.

Öncelikle şunu anlamak lazım.
Ben montajını yaptım. Ya da bir çok parçasını üretmeyi beceriyorum demek işi biliyorum olmuyor. Bir jet motorunu yapmakla diğer jet motorlarını da yapacağınızın garantisini elde edemiyorsunuz.
Motor çapı büyüdükçe iş zorlaşıyor. Teknolojinin daha hassas olması gerekiyor.
5 değişik jet motoru var:
1. Gaz türbinleri : gemilerde ve güç üreten santrallerde kullanılıyor
2. Türbo jet motor : Jet motorunun başlangıç noktası. Basınçlı havayla yanan yakıtı dışarı atarak itki yaratıyor. F4 fantomun motoru.
3. Türboşaft motor : Türbojet motorun miline bir şanzıman bağlayıp helikopterin pervanesini çevirdiğiniz motor.
4. Türboprop motor : Türbojet motorun milinin önüne pervane takıp pervaneli uçağı uçuran motor.
5. Türbofan motor : Türbojet motorun milinin önüne extra fan koyup hem içeri daha fazla hava basarak hem de bu havanın bir kısmını motorun kenarlarından geçirip dışarı atarak itki oluşturan motor. F16 motorları türbofan.

Kale küçük Türbojet motor yapıyor Som ve Atmaca füzesi gibi füzelerde kullanmamız için.
TEİ, Gökbey helikopterini uçuracak TS1400 motorunu yaptı.
TEİ , şimdi KE'yi uçuracak TF6000 türbofan motorunu yapıyor. Daha sonra da MMU'yu uçuracak motoru yapmaya soyunmuş durumda.
Kale ise Rolls Royce ile TAEC firmasını kurup MMU motorunu beraber üretme teklifi vermişti. Kale, eğer RR olmazsa böyle bir motoru üretemez.
TEİ üretebilecek yapıda ama zamana ihtiyacı var.
Sıfırdan yeni bir motor yapmaya kalktığınızda yıllar süren bir zamana ihtiyacınız var. Bizim gibi tecrübe fakiri ülkelerde bu zaman daha da uzayabiliyor.
Böyle bir motoru oluşturabilmek için her motorun kendi eko sistemini de oluşturmanız gerekiyor. Yoksa ne kadar becerikli olsanız da bu işi başarmanız mümkün değil.
Ukrayna'lı Motor Sich eski Sovyet teknolojisi ile 6000lbf itkiye kadar jet motorlarını rahatlıkla üretebiliyor. Teknolojik olarak TEİ'nin gerisinde. Ama ekosistemi hazır.

Sn. Yasar;

Zamanınızı ayırıp da verdiğiniz detaylı bilgiler için çok teşekkür ederim.

Verdiğiniz bilgilerden benim anladığım şu: motor işinde şu anda "sıfır" seviyesinde değiliz ve küçümsenmeyecek belli bir seviyeye gelmiş durumdayız. Ama tek başımıza motor üretmek için biraz erken ve zamana ihtiyacımız var. Ancak ne yazık ki bu zaman bizde yok ve acelemiz var. Oysa işi bilen tecrübeli birisi kolumuza girse, destek verse, dereyi daha çabuk atlayacağız gibi gözüküyor

Þahsi kanaatim şu: Motor için dış destek alınması kısa vadede avantaj gibi dursa da uzun vadede dezavantaja dönüşebilir. Eğer yerli motor hazır olana kadarki dönemi idare edebilirsek (ki bu geçiş döneminde sadece F-110'a güvenmeyip alternatifli motor bulursak iyi olur, zira önümüzde yaşanmış bir Altay faciası var) uzun vadeli düşünmek, motoru kendimizin yapması bizim için daha avantajlı olur.

Evet çok eleştiri alırız, "elalemin motoruyla uçuyorsunuz, hani yerli ve milliydi" diye çok dalga geçiliriz ama olsun. IP haklarından bence asla vaz geçmemeliyiz. IP haklarının başkasında olması demek, uzun dönemde hiçbir zaman o motorda geliştirme yapamamak demektir.

Oysaki biz ülke olarak MMU'yu ürettikten sonra fabrikayı kapatmak üzere yola çıkmadık. Yapacağımız tek uçak da MMU olmayacak. Nasıl Atak'dan sonra Atak-2 ve Gökbey geldiyse, MMU'dan sonra da belki 15-20 yıl içinde MMU F-22 gibi eskiyecek ve 6. nesil uçağa ihtiyaç duyacağız. İşte o gün yeni motor aramamalıyız yeni uçağa, bugün Atak-2 için aradığımız gibi. Çünkü biz artık havacılık sektöründe dışa bağımlılığı bitirmeye karar vermiş bir ülkeyiz.

O ilk motoru tamamladıktan sonra, gelişen teknolojiyle birlikte, illaki MMU'nun ihtiyaç duyacağı iyileştirmeler, yeni enerji ihtiyaçlarına binaen o motorda çok sayıda modifikasyona ihtiyacımız olabileceğini düşünüyorum. Örneğin ileride uçağın manevra kabiliyetini artırmak için hareketli nozullar (vektörlenmiş itiş) eklersek mutlaka motorda değişiklik yapmamız gerekecektir. İşte o gün, eğer IP hakları bizde olursa, RR'nin kapısında ricacı olarak beklemeyiz.

Özetle; motor geç olsun ama IP haklarıyla ve her şeyiyle tamamen bizim olsun ve İngiliz bu işe bulaşmasın 

+1
Olayı çok güzel analiz etmişsiniz yazınızın başında.
Kendi motorumuzu yapmamızın elzem olduğu bir gerçek. Ancak ben sizin İngiliz'i uzak tutma düşüncenize katılamayacağım.
Eğer lisans altında f110 motorunu yapmasaydık; ve en önemlisi lisans altında Honeywell CT800 motorunu TEİ yapmasaydı, bugün TS1400 motorunun Gökbey'e entegrasyon işlemleri yapılamayacaktı. Dikkat ederseniz TS-1400 dairesel hava akışlı yapısıyla ve kompresör ve türbin kademeleriyle CT800 motorunun neredeyse kopyasıdır.
TEİ'nin motor yapabilecek hale gelmesinin bir nedenide, GE ile olan ortaklığından elde edindiği tecrübe ve GE'nin yaptığı makina parkı yatırımıdır. Bunu Prof Akşit birçok söyleşisinde dile getirmiştir.
RR, bu işi Kale'ye öğretecektir. Biz de Türkiye olarak bir ikinci TEİ gibi bir şirkete sahip olacağız. RR/Kale bu motoru MMU'ya taksın ve bize satsın. IP haklarına da sahip olsun. Yeterki biz istediğimize sınırsız satış hakkına sahip olalım. RR'de bu motorun teknolojisini başkasına satamasın. Bize satarak ve bizim aracılığımızla satarak para kazansın. Ama biz bu arada TEİ, Kale ve Türkiye olarak kendi motorumuzu da geliştirelim. Yarın MMU'nun diğer gelişmiş bloklarına ve belki de tek motorlu versiyonuna yerli ve özgün motorumuzu takalım. Aynen Gökbey'de olduğu gibi.
Sonra TEİ ve Kale, yabancı ortaklıklarla bu ortakların geliştirdiği ileri teknolojilere uzanabilen eliyle, bu kapıyı açık tutmuş olurlar. Zannediyormusunuz ki TEİ, 3D eklemeli teknolojilerle üretilen parçaları ve yekpare Blisk fan teknolojisini kendisi yaptı. GE'nin F110GE132 motorunun ve CFM'in LEAP motor parça imalatlarını yaparak bu işi öğrendi.
Koskoca Fransız Safran ve GE neden CFM firmasını kurdular? "Cross-fertilisation"  yani "çapraz dölleme" yöntemiyle iki güçlü firma birbirlerinin kuvvetli yanlarını kullanarak çok daha güçlü bir şirket haline gelmişlerdir. Bu devirde teknolojinin bu kadar hızlı geliştiği ortamda tek başına yol almak hem masraflı hem de çok zordur.

Sn. Yasar, tekrar teşekkür ederim. İngiliz konusunda beni ikna ettiniz. Safran ve GE örneği üzerinden gidersek, evet, haklısınız. 

Galiba biz günün sonunda elde edeceğimiz faydaya odaklanmalıyız. Çünkü ülke olarak havacılık teknolojileri konusunda (uçak + motor) henüz yuvadan uçmadan önce kanat çırpmayı öğrenen kuşlara benziyoruz. Yani tecrübeli yabancı bir ortakla hem teknolojiye erişmeli, hem motor sahibi olmalı, hem özgürce satabilmeliyiz. Sonrasında kendi motor tasarımlarımız zaten ileride kendiliğinden gelecektir. 

Sn. Yasar, tekrar teşekkür ederim. İngiliz konusunda beni ikna ettiniz. Safran ve GE örneği üzerinden gidersek, evet, haklısınız. 

Galiba biz günün sonunda elde edeceğimiz faydaya odaklanmalıyız. Çünkü ülke olarak havacılık teknolojileri konusunda (uçak + motor) henüz yuvadan uçmadan önce kanat çırpmayı öğrenen kuşlara benziyoruz. Yani tecrübeli yabancı bir ortakla hem teknolojiye erişmeli, hem motor sahibi olmalı, hem özgürce satabilmeliyiz. Sonrasında kendi motor tasarımlarımız zaten ileride kendiliğinden gelecektir. 

+1
Aynen